Hatutan.com, (18 Maiu 2024), Oé-Cusse–Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão, hameno hela bá Prezidente Autoridade Rejiaun Administrativu Oé-Cusse Ambeno (RAEOA), Rogério Tiago de Fátima Lobato, katak povu Oé-Cusse haksolok liu bainhira loke auditoria bá Ró Haksolok.

Lee Mós: Rogério Lobato Sei Tane Interese Povu Atoni no Investiga Ró Haksolok

Lia-menon PM Xanana nian ne’e hato’o  indireta bá Rogério Tiago de Fátima Lobato ho povu Oé-Cusse liuhusi nia diskursu iha serimónia inaugural flight aviaun Aero Dili Airbus A320 bá Oé-Cusse iha Aeroportu Internasionál Rota do Sândalo, Sábadu (18/05/2024).   

Xanana kaer-liman ho Rógerio Tiago de Fátima Lobato. Foto/Dok. Espesiál

Xanana subliña iha nia diskursu katak  povu atoni sei haksolok liu bainhira loke auditoria bá Ró Haksolok mós tanba Lei iha ema hotu-hotu nia leten, la’ós ema balun iha fali lei nia leten.

“Osan povu nian, ita sorte ona hetan osan husi fundu Petrolíferu, ha’u bá iha fatin barak iha Afrika, sira bá husu de’it osan uitoan no ema fó la to’o tan, osan la barak,  no tamba osan ne’e mak ita husik povu ne’e terus, no mate iha tinan 24 nia laran,” Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão afirma.

Osan povu nian, Xanana afirma tan, tenke jere ho di’ak, tanba ne’e sei halo auditoria iha RAEOA no mós rai bo’ot, hodi korrije kedas buat sira ne’e. Agora Governu hein hela atu halo auditoria ho instituisaun ida bá aviaun ZEESM ne’ebé temi tiha ona no husi Governu sentral.

“Atan-oan ha’u mós sei halo auditoria ho instituisaun internasionál ida bá Ró Haksolok, atu loke buat ne’e bá imi hotu hatene katak afinál iha naksalak ruma. Bá Oé-Cusse oan sira tenke tau iha ulun, kuandu halo servisu ruma tenke halo ho fuan no laran, tanba servisu ne’e atu serbí  povu no rai doben ida-ne’e,” Xanana hateten.

Forma governu da-IX ho saida mak povu husu, ne’e dunik primeiru bá atu korrije, depois servisu no tenke servisu ho laran nu’udár Timoroan bá rai ida-ne’e. Tanba atu bá Governu no hetan ministru barak iha ne’ebá hodi bolu tan ema, ida-ne’e laiha liu konsiénsia sidadania ida ne’ebé di’ak, tanba sa’e bá Governu atu habokur nia an de’it.

Oé-Cusse apezar  nia estatutu tuir konstituisaun la’ós fatin ida ketak husi RDTL, ho ida-ne’e maka estadu Timor-Leste tau matan to’o mai iha ne’e.

Seluk fali, Xanana hateten, iha Oé-Cusse ulun fatuk moras kona-bá aviaun ZEESM ka aviaun Twin Otter tanba dokumentu laiha, no iha dokumentu seluk dehan aviaun ne’e segundu maun, no ida -ne’e mak sei halo auditoria hanesan bá buat hotu-hotu.

Xanana fó parabéns bá Prezidente Autoridade RAEOA, Rogério Tiago de Fatima Lobato  ho ekipa hotu ne’ebé mak prepara buat hotu furak hanesan ne’e hodi selebra primeira vou Aero Dili nian ne’e.

“Iha ita-nia vida dalaruma ita monu dunik, importante ita hamriik fila-fali kontinua halo servisu no hotu kontribui, servisu hamutuk atu dezenvolve rai ida-ne’e,” Xanana afirma.

Iha fatin hanesan Prezidente Autoridade RAEOA, Rogério Tiago Lobato mós haktuir katak liga mós ho operasaun Aviaun Twin Otter ka aviaun ZEESM hetan ona buat ne’ebé laloos durante ne’e, hahú husi prosesu akizisaun to’o operasaun iha 2024.

“Buat laloos barak maka la’o ona, buat sira maka hanesan akizisaun no operasaun Aviaun ne’e gasta ona orsamentu estadu besik millaun $30 no  hetan de’it reseita husi operasaun aviaun ne’e millaun $4.9, ida-ne’e hatudu momoos katak mal gastu no mal jestaun,” Rogerio Lobato hateten.

Iha loron 28 fulan Novembru tinan 2023, Koordenadora Grupu Tranallu bá Reforma Justisa, Lúcia Lobato hala’o vizita privada ida bá Figueira da Foz, Portugal hodi haree besik prosessu kontrusaun Ró Haksolok. Foto/dok, Lúcia Lobato.

Ho ida ne’e maka autoridade la permite ida-ne’e atu kontinua la’o nafatin, maka Autoridade RAEOA propoin ona ba iha Konsellu Ministru hasai ona rezolusaun hodi termina tiha operasaun aviaun ZEESM.  

Aleinde ida-ne’e, Rogério Lobato hateten dokumentu komprovativu  orijinal ho naran bill of sale  laiha, dokumentu ne’e sai hanesan dokumentu ne’ebé importante no hanesan prova ida hodi bele hatudu katak RAEOA maka na’in bâ aviaun ne’e.

“Prosesu sira hotu atu rezolve kona-bá Aviaun  ZEESM agora daudaun la’o hela, no hetan apoiu másimu husi Ministériu Transporte no Autoridade Aviasaun Sivíl Timor-Leste (AACTL,I.P.) no ho esperansa boot, sei iha rezultadu iha tempu badak nia laran. Husi hapara operasaun Aviaun ne’e, ohin loron ita hamutuk fali iha fatin ne’e simu vou dahuluk Aero Dili nia hodi substitui Aviaun Twin Otter ZEESM atu nune’e garantia nafatin kontinuidade asesu transporte aéreu mai Oé-Cusse,” Rogério Tiago Lobato hakuitr tan.

Kona-bá kestaun Ró Haksolok ho aviaun ZEESM, Mari Alkatiri ho Arsénio Paixão Bano  nu’udár antigu prezidente Autoridade RAEOA no ZEESM deklara beibeik ona bá mídia katak, sira prontu responsabiliza bá sasán hotu ne’ebé sira halo iha Oé-Cusse, inklui prontu bá hatán iha Tribunál kona-bá prosesu sosa Ró Haksolok ho aviaun ZEESM ne’e rasik.

Molok ne’e, iha loron 12 fulan-Agostu 2020, Prezidente Tribunál Kámara Konta no Prezidente Tribunál Rekursu, Deolindo dos Santos, bá jornalista sira deklara, Tribunál Kámara Konta daudaun ne’e hala’o hela auditoria bá Ró Haksolok ne’ebé durante ne’e sai polémika iha públiku.

Deolindo dos Santos, pronunsia katak kualkér auditoria ne’ebé aprova iha plenária Kámara Konta bá planu auditoria atu hala’o labele divulga sai uluk bainhira iha ona konkluzaun ona mak bele fó sai iha indísiu bá infrasaun ka lae.

Deolindo dos Santos hatutan, kualkér rezultadu auditoria ne’ebé finaliza ona no aprova iha plenária Kámara Konta sei públika iha sítiu própriu Kámara Konta atu públiku bele asesu no kuandu divulga tuir lei Kámara Konta ba entidade sira ne’ebé haruka atu notifika tenke notifika hotu.

“Kona-ba Ró Haksolok ne’ebé sai diskusaun públiku ha’u labele fó komentáriu tanba auditoria la’o hela. Buat ne’e labele antesipa dehan ba públiku,” Deolindo dos Santos hateten tempu ne’ebá.

Gasta Ona Millaun $24 bá Ró Haksolok

Ró Haksolok. Foto/dok.ZEESM TL

Tribunál Kontas deskobre  iha nia auditoria  katak, hosi  tinan 2014 to’o 2018, Timor-Leste gasta ona millaun $24,5 bá konstrusaun Ró Haksolok.

Sita hosi  Ajensia notisioza Portugés  Lusa  haktuir relatoriu Tribunál Kontas bá Rejiaun Administrativu Espesiál Oé-Coisse Ambeno (RAEOA) ho total pajina 50 realiza bazeia bá autoria entre tinan 2016 to’o 2018, ne’ebe sita ho detallu polemiku ró Haksolok ne’ebé to’o agora seidauk finaliza.

“Iha projektu ida-ne’e, assina ona pelu menus kontratu 23, markadu no akordu, hodi halo ona pagamentu ho valor millaun $24,5 porsentu 94,1 hosi RAEOA durante tinan lima nia laran,” sita relatoriu ne’ebe haktuir hosi Ajensia Lusa.

Valor ne’e, selu ona millaun $21,38 bá Atlantic Eagle, hodi kanaliza millaun $18,29 ba konstrusaun ró Haksolok no millaun $3,1 bá pontaun no passadisu ba embarkasaun.

Iha fatura ne’e inklui mós pagamentu kuaze millaun $1,1 bá Institutu Soldadura no Kualidade (ISQ), millaun $1,44 bá Estaleiros Navais de Viana do Castelo no rihun $154 bá Luis Pite, identifikadu hanesan reprezentante kompaña.

Notísia hosi Ajensia Lusa sita ne’e mós katak  iha relatoriu ne’e la haruka dokumentu ligadu ho despeza ne’ebé suporta hosi RAEOA bá prosesu ne’ebé relasiona ho ró Haksolok entre tinan 2019 – 2021.

Ró Haksolok hanesan projektu ne’ebe polemiku liu iha tinan ikus ne’e, hodi hamosu debate no kritika forte bá Mari Alkatiri ne’ebé hanesan primeiru prezidente RAEOA.

Kámara Kontas aponta falla desijaun iha fulan-Agostu tinan 2014, hodi ajudika direta konstrusuan bá Atlantic Eagle, tanba razaun sira deskoñese no prosesu ida-ne’e karakteriza hanesan falta transparánsia no la iha ema ida mak assume responsailidade.

Kontratu bá konstrusaun RoóHaksolok ho Atlantic Eagle assina iha fulan-Setembru tinan 2014 no komesa iha tinan 2015, maibe paradu tinan barak nia laran, hafoin empreza sofre bankorota.

Hafoin ne’e, Atlantic Eagle Shipbuilding aseita planu espesiál rekuperasaun no iha tinan 2021 Timor-Leste anunsia investimentu ho valor millaun $11,8 bá Estaleiru Naval hosi Mondeigu – EMN iha Figuiera da Foz no dadaun ne’e sosiu maioritariu hosi Atlantic Eagle Shipbuilding mak sosidade ne’ebe kria hosi RAEOA.

Lee Mós: Lere-Falur Vizita Ró Haksolok, Konstrusaun Atinje 80% no 2024 Haksolok Povu TL

Jornalista: Vito Salvadór